Υπάρχει μια πόλη στην Ελλάδα που δεν μοιάζει με καμία άλλη.

Το Λακκί της Λέρου, είναι σίγουρα μοναδικό. Η εκκλησία του, αυστηρή και μινιμαλιστική, είναι εξαιρετικό δείγμα Bauhaus αρχιτεκτονικής. Το σχολείο, με τις ευρύχωρες εισόδους, είναι ένα υβρίδιο νεωτεριστικών και βυζαντινών στοιχείων. Ο Αρ Ντεκό κινηματογράφος φαίνεται να κινείται προς τη θάλασσα σαν ένα τρένο που ταξιδεύει με ταχύτητα. Ακριβώς από πίσω, ένα αίθριο κολλάει πάνω στον επιβλητικό πύργο του ρολογιού της πόλης κι ένα παράξενο κατασκεύασμα σε σχήμα δίσκου προβάλλει από τον πύργο σαν τοστιέρα. Σαν να μην έφτανε όλος αυτός ο σουρεαλισμός- και τα τέσσερα ρολόγια του πύργου δείχνουν διαφορετική ώρα!

Λίγοι άνθρωποι γνωρίζουν την ύπαρξη αυτού του μέρους και ακόμη και όσοι ζουν εδώ το βλέπουν με κάποιο σκεπτικισμό, τονίζει το BBC.

Η ιστορία της πόλης ξεκινά στις αρχές του 20ου αιώνα, όταν η Λέρος, μαζί με τα υπόλοιπα Δωδεκάνησα, ήταν υπό ιταλική κυριαρχία. Στρατηγικά τοποθετημένο και προικισμένο με ένα από τα μεγαλύτερα φυσικά λιμάνια της νότιας Ευρώπης, ήταν εδώ που ο Μουσολίνι αποφάσισε να φιλοξενήσει το Ιταλικό Βασιλικό Πολεμικό Ναυτικό, στο πλαίσιο του σχεδίου του για τον έλεγχο της ανατολικής Μεσογείου.

Η αυστηρή και μινιμαλιστική εκκλησία του Λακκιού (Alamy)

Το 1923 έστειλε στη Λέρο δύο αρχιτέκτονες, τον Ροδόλφο Πετράκκο και τον Αρμάντο Μπερναμπίτι, για να κατασκευάσουν μια μοντέρνα πόλη στο λιμάνι με σκοπό την εγκατάσταση χιλιάδων Ιταλών, συμπεριλαμβανομένου του στρατιωτικού προσωπικού και των οικογενειών τους. Τότε, ολόκληρος ο κόλπος ήταν ένα ακατοίκητο έλος, γι’ αυτό και οι αρχές άρχισαν να γεμίζουν την περιοχή με τόνους σκυροδέματος που εισάγονταν από την Ιταλία. Κατά την άφιξή τους στη Λέρο, οι Πετράκκο και Μπερναμπίτι μελέτησαν την περιοχή και άρχισαν να σχεδιάζουν την ουτοπική τους πόλη από το μηδέν.

Το Λακκί πρέπει να χαρακτηριστεί ως μνημείο εθνικής σημασίας – Αναστασία Παπαιωάννου

Κατά την άφιξή τους στη Λέρο, οι Πετράκκο και Μπερναμπίτι μελέτησαν την περιοχή και άρχισαν να σχεδιάζουν την ουτοπική τους πόλη από το μηδέν.

Με μια σειρά από μεγάλους καμπυλωτούς δρόμους, η πόλη θα έδινε προτεραιότητα στην αποτελεσματικότητα και την τάξη, προσφέροντας μια αίσθηση ομορφιάς και αρμονίας. Στην ανατολική περίμετρο, ένας σιδηρόδρομος θα μετέφερε φορτίο από το λιμάνι στο τελωνείο. Δίπλα σε αυτό θα ήταν η οικονομική ζώνη, με κινηματογράφο, αγορά και ξενοδοχείο. Μέσα στην πόλη, η οικιστική ζώνη θα αποτελείτο από ξεχωριστά οικοδομικά τετράγωνα για αξιωματικούς και εργαζόμενους. Τα σπίτια, μερικά από τα οποία έχουν ανακαινιστεί, είναι χαριτωμένα κυλινδρικά και κυβοειδή κτίσματα με ευρύχωρους κήπους. Χτίστηκε ένα τεράστιο νοσοκομείο, κατασκευάστηκαν μεγάλες πλατείες και φυτεύτηκαν εκατοντάδες πεύκα και ευκάλυπτοι. Η πόλη που προέκυψε, και την οποία οι Ιταλοί ονόμασαν Portolago, θεωρείται η μόνη πραγματικά ορθολογιστική πόλη έξω από την Ιταλία.

Ένα αίθριο σχήματος UFO κλειδώνει στον επιβλητικό πύργο ρολογιού του 1930 (Alamy)

The resulting town, which the Italians named Portolago, is considered to be the only true rationalist town outside of Italy.

Playfulness and absurdity

Ο ορθολογισμός είναι ένα αρχιτεκτονικό κίνημα που ξεκίνησε στις αρχές του 20ου αιώνα στην Ιταλία και έδινε έμφαση στο λειτουργικό σχεδιασμό που βασιζόταν στα ιδανικά της αγνότητας, της λογικής και του οικουμενισμού. Έχει εμπνευστεί από αναδυόμενες τάσεις όπως ο μοντερνισμός και ο φουτουρισμός, καθώς και από την κλασική γεωμετρία των αρχαίων ελληνικών και ρωμαϊκών ναών.

Ωστόσο, ακόμη και στο πλαίσιο του ορθολογιστικού κινήματος, το Λακκί παραμένει μια παράξενη πολιτεία.

«Ενώ οι ιταλικές πόλεις ήταν άκαμπτες, μονότονες και αδικαιολόγητα μνημειώδεις», γράφει ο Αντώνιος Αντωνιάδης, συγγραφέας του βιβλίου «Ιταλική αρχιτεκτονική στα Δωδεκάνησα», «η αρχιτεκτονική στο Λακκί είναι ποικίλη, περιεκτική και με φαντασία».

Οι Ιταλοί ονόμασαν την πόλη Portolago. Η αρχιτεκτονική της δημιουργήθηκε χρησιμοποιώντας τις αρχές του ρασιοναλισμού (Alamy)

Ο Γεώργιος Τραμπούλης είναι ο ντόπιος ιστορικός και αρχειοφύλακας της Λέρου. Στο γραφείο του, στην πολύχρωμη πρωτεύουσα του νησιού τον Πλάτανο, έχει το αρχικό σχέδιο του Πετράκκο.

Περιγράφει τους Πετράκκο και Μπερναμπίτι ως ταλαντούχους αλλά εκκεντρικούς άνδρες, που δεν εντάσσονταν αρκετά στο φασιστικό καθεστώς της Ιταλίας.

«Επωφελήθηκαν από την έλλειψη άμεσης εποπτείας από τη Ρώμη για να εξερευνήσουν και να πειραματιστούν, να επιδοθούν σε φανταστικές δημιουργίες και να συγχωνεύσουν τον ορθολογισμό με το τοπικό στυλ», λέει.

Στις αρχές του 20ου αιώνα, τα νησιά των Δωδεκανήσων ήλθαν κάτω τον ιταλικό στρατιωτικό έλεγχο (Alamy)

Για το Λακκί, εμπνεύστηκαν από τους πίνακες του Τζόρτζιο Ντε Κίρικο, τη γεωμετρία των αρχαίων ναών και τον αισιόδοξο νεωτερισμό της Αρ Ντεκό. Υπάρχει μια αίσθηση παιχνιδιού και ίσως ένας παραλογισμός στα σχέδιά τους, σαν να ήταν τελικά ελεύθεροι να εκφράσουν τον εαυτό τους χωρίς τον Ντούτσε πάνω απ’το κεφάλι τους. Το αποτέλεσμα είναι ένα από τα πιο τολμηρά και μοναδικά πειράματα του 20ού αιώνα στον τομέα της αρχιτεκτονικής και του πολεοδομικού σχεδιασμού.

«Το Λακκί πρέπει να χαρακτηριστεί ως μνημείο εθνικής σημασίας», λέει η Αναστασία Παπαϊωάννου, αρχιτέκτονας που πραγματοποίησε εργασίες αναστήλωσης στην πόλη. «Είναι ένα σπάνιο παράδειγμα μιας πόλης που δημιουργήθηκε από το μηδέν, ακολουθώντας το ίδιο στυλ και το ίδιο σχέδιο από τους ίδιους αρχιτέκτονες από την αρχή μέχρι το τέλος».

Το σχολείο της πόλης είναι ένα υβρίδιο νεωτεριστικών και βυζαντινών στοιχείων (Alamy)

Μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, οι Πετράκκο και Μπερναμπίτι επέστρεψαν στην Ιταλία όπου η αρχιτεκτονική τους φιλοσοφία αντιμετωπίστηκε με απαξίωση, δυσπιστία και αδιαφορία. Κανείς απ’του δύο δεν έκανε άλλο παρόμοιο κτίριο. Και οι δύο άνδρες πέθαναν στην αφάνεια.

Ανακαλύπτοντας τον Ρασιοναλισμό

Το 1947, τα Δωδεκάνησα μεταβιβάστηκαν στην Ελλάδα. Το Portolago μετονομάστηκε σε Λακκί και η πόλη αφέθηκε σε μεγάλο βαθμό να σαπίσει. Αντί να αντιπροσωπεύει το όραμα ενός ουτοπικού μέλλοντος, η πόλη συμβόλιζε μια ιταλική φασιστική κατοχή, η οποία στα τελευταία της χρόνια, είχε γίνει όλο και περισσότερο καταπιεστική και βάναυση για τους Έλληνες κατοίκους. Ξεχασμένο και ημι-εγκαταλελειμμένο, δεν άρχισε να επανεξετάζεται σοβαρά μέχρι τη στροφή της χιλιετίας.

«Η εκκλησία, το θέατρο, το σχολείο, το νοσοκομείο, οι στρατώνες, το ξενοδοχείο και πάνω από όλα η κυκλική αγορά αποτελούν ένα υποδειγματικό, συνεκτικό αρχιτεκτονικό σύνολο που θα μπορούσε να παρουσιαστεί σε οποιαδήποτε έκθεση αρχιτεκτονικής του 1930″, γράφει ο Βασίλης Κολώνας στο βιβλίο «Τα Δωδεκάνησα 1912-1943».

Περπατώντας μέσα στο Λακκί τη νύχτα αισθάνεσαι σαν να περπατάς μέσα από ένα παλιό κινηματογραφικό σκηνικό, όπου τα φώτα έχουν σβήσει και οι ηθοποιοί έχουν πάει σπίτι τους

Στην ακμή του, στα τέλη της δεκαετίας του 1930, πάνω από 8.000 άνθρωποι ζούσαν στο Λακκί, ενώ σήμερα έχει λιγότερο από 2.000 κατοίκους. Τα μεγάλα κτίρια και οι δρόμοι του επέτρεψαν να αναδειχθεί σε εμπορικό κέντρο του νησιού, αλλά το βράδυ οι δρόμοι αδειάζουν, το χωριό είναι ανατριχιαστικά ήσυχο και τα παλιά κτίρια προκαλούν θλίψη. Περπατώντας στο Λακκί τη νύχτα αισθάνεσαι να περπατάς σ’ένα παλιό σκηνικό κινηματογράφου, όπου τα φώτα έχουν σβήσει και οι ηθοποιοί έχουν πάει σπίτι τους.

Οι αρχιτέκτονες εμπνεύστηκαν από τους γεωμετρικούς πίνακες του Giorgio de Chirico – η Πιάτσα του (1913) – (Alamy)

Ο Έντσο Μπονάνο είναι 71 ετών, αλλά έχει μια νεανική γοητεία που ξεπερνά την ηλικία του. Το 1989, ο ίδιος και η σύζυγός του άφησαν την πατρίδα τους την Ιταλία και με ένα σκάφος ταξίδεψαν στη Μεσόγειο. Πέρασαν από την Τυνησία, τη Λιβύη, τη Συρία και την Τουρκία προτού ρίξουν άγκυρα στη Λέρο το 1998. Παραμένουν εκεί από τότε.

Κάνοντας το γύρο του νησιού με το τζιπ του, εξηγεί σε Ιταλούς και Έλληνες, τι έννοιωσε την πρώτη φορά που έφτασε στο λιμάνι του Λακκιού. «Δεν μπορούσα να το πιστέψω. Σκέφτηκα ότι είχα ψευδαισθήσεις, με την καλή έννοια.» Τώρα συνταξιούχος, περνά τον χρόνο του διδάσκοντας ιταλικά . «Ο κόσμος πρέπει να γνωρίσει την πόλη!», Εξηγεί.

Οι Ιταλοί ανακαλύπτουν ξανά αυτή την αρχιτεκτονική χωρίς να τη συνδέουν όμως με το φασισμό – Daniele Ratti

Ίδρυσε τους «Φίλους της Λέρου», μια ομάδα που συγκεντρώνει τους ντόπιους, τους εκπατρισμένους και τις ΜΚΟ και εργάζεται για την προώθηση του νησιού στο εξωτερικό. Αυτός και η σύζυγός του διοργανώνουν επίσης ένα ετήσιο φεστιβάλ ιταλικού κινηματογράφου στο πρόσφατα ανακαινισμένο θέατρο που λειτουργεί και ως σινεμά.

Το θέατρο και το κινηματογραφικό κτίριο του Λακκιού εμφανίζει την επίδραση του σχεδίου Art Deco στους αρχιτέκτονες της πόλης (Alamy)

Ο Ντανιέλε Ράτι είναι φωτογράφος και το πρότζεκτ του Eritalia καταγράφει την ιταλική αρχιτεκτονική της εποχής του ορθολογισμού σε πρώην αποικίες όπως η Ερυθραία, η Αλβανία και τα Δωδεκάνησα. Βλέπει ένα ανανεωμένο ενδιαφέρον για τον ιταλικό ορθολογισμό τα τελευταία χρόνια, ιδιαίτερα μετά την παρουσίαση των φωτογραφιών του στην Expo του Μιλάνου το 2015.

«Για πολύ καιρό, οι Ιταλοί δεν ήθελαν να θυμηθούνται τι συνέβη κατά τη διάρκεια της φασιστικής περιόδου, έτσι ξέχασαν και τον ορθολογισμό», λέει. «Αλλά τώρα, ανακαλύπτουν ξανά αυτή την αρχιτεκτονική χωρίς να τη συνδέουν όμως με το φασισμό».

Το 2014 παρουσίασε τις φωτογραφίες του σε έκθεση στο σχολείο του Λακκιού. Πολλοί ντόπιοι που την παρακολούθησαν ήταν έκπληκτοι που είδαν την πόλη τους ζωγραφισμένη σε τόσο ταπεινό φως.

«Οι άνθρωποι αρχίζουν να συνειδητοποιούν πόσο ιδιαίτερος είναι αυτός ο τόπος.» λέει ο Γιώργος Τραμπούλης.

Το όνειρό μου, μου λέει, είναι να γίνει μνημείο Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ουνέσκο. Έχει λόγους να είναι αισιόδοξος! Πέρυσι η πρωτεύουσα της Ερυθραίας Ασμάρα, γνωστή για την εντυπωσιακή ιταλική μοντερνιστική αρχιτεκτονική της, χαρακτηρίστηκε μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς. Έχει δει όλο και περισσότερους επισκέπτες όλων των εθνικοτήτων στο νησί, όλοι ενδιαφέρονται να μάθουν για την πόλη.

Το 1947, τα Δωδεκάνησα παραχωρήθηκαν στην Ελλάδα. Το Portolago μετονομάστηκε σε Λακκί και η πόλη αφέθηκε να σαπίζει (Alamy)

Παρ ‘όλα αυτά, η κατάσταση για το Λακκί παραμένει δύσκολη. Παρόλο που συνεχίζονται οι εργασίες για την αποκατάσταση του παλιού ξενοδοχείου και του εκπληκτικά ελκυστικού τελωνείου, πολλά άλλα κτήρια βρίσκονται στα πρόθυρα της καταστροφής, ενώ οι αδέξιες επεκτάσεις από τους ντόπιους έχουν αλλάξει δραματικά τον χαρακτήρα πολλών κτιρίων.

Αυτό δεν αποθαρρύνει τον Έντσο: «Ο τουρισμός είναι το μέλλον της Λέρου και το Λάκκι θα είναι η καρδιά του», λέει και ονειρεύεται ένα πλήρως ανακαινισμένο Λακκί, όπως ήταν στη δεκαετία του ’30. Προσπαθεί ακόμα να δημιουργήσει το πρώτο Μουσείο Ορθολογισμού παγκοσμίως στο νησί, αλλά έχει συναντήσει πολυάριθμα εμπόδια, τόσο πολιτικά όσο και οικονομικά.

Προς το παρόν, το Λακκί συνεχίζει όπως πάντα. Μια ιστορική παραξενιά που είναι είναι πολύ διαφορετική για να ζήσει και πολύ σπάνια για να πεθάνει.

By Alex Sakalis

http://www.bbc.com