Εκκλησιαστικός Τουρισμός

Κατά τους παλαιοχριστιανικούς χρόνους (5ος – 7ος αι.), η Λέρος γνώρισε ακμή, όπως υποδηλώνει η οργάνωση οικισμών, σε παραθαλάσσιες κυρίως θέσεις, αλλά και στα εύφορα εδάφη της ενδοχώρας. Οικισμοί εντοπίζονται στην Αγία Μαρίνα, στο Παρθένι, τα Άλινδα, στο Λακκί, στον Ξηρόκαμπο, στη Φακουδιά και στο Δρυμώνα. Στο νησί έχουν καταγραφεί μέχρι σήμερα έντεκα παλαιοχριστιανικές βασιλικές: Του Αγίου Ιωάννη στο Λακκί, του Παλαιοκάστρου στην Ακρόπολη του Ξηρόκαμπου, των Αγίων Τεσσαράκοντα και του Δημοτικού Ξενώνα στα Άλινδα, της Αγίας Βαρβάρας στην Αγία Μαρίνα, του Αγίου Νικολάου στον Ξηρόκαμπο, του Αγίου Πέτρου στον Δρυμώνα, του Αγίου Ιωάννη στη Φακουδιά, της Παναγίας Λημνιώτισσας στο Λακκί, οι Παναγιές στα Άλινδα και μία στο Παρθένι. Από αυτές μόνο η τελευταία έχει ερευνηθεί ανασκαφικά.

Η Επισκοπή Λέρου, η οποία υπαγόταν στη Μητρόπολη Ρόδου, ιδρύθηκε πριν από το έτος 553, οπότε έχουμε γι’ αυτήν την πρώτη ιστορική μαρτυρία, τη συμμετοχή του επισκόπου Λέρου Ιωάννη στην Ε΄ Οικουμενική Σύνοδο. Στη Ζ’ Οικουμενική Σύνοδο, που έγινε το 787 στη Νίκαια της Βιθυνίας, παρεκάθησε και ο Επίσκοπος Λέρου Σέργιος. Επίσης, στη Μεγάλη Σύνοδο που συγκρότησε στο ναό της Αγίας Σοφίας το 879-880 ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Φώτιος ο Α’, συμμετείχε και ο Επίσκοπος Λέρου Ιωσήφ.

Ενδιαφέρον παρουσιάζουν επίσης οι εκκλησίες του Αγίου Ζαχαρία στη Μερικιά, οι Άγιοι Απόστολοι στην Καμάρα και ο Aγιος Πέτρος στο Δρυμώνα. Πρόκειται για κτίσματα, τα οποία στεγάζονται με χαμηλούς τυφλούς τρούλους, αρχιτεκτονικό στοιχείο αρκετά διαδεδομένο και στα γειτονικά νησιά Πάτμο, Λειψούς, Κάλυμνο και Αστυπάλαια. Εκτός από τον Άγιο Ιωάννη τον Θεολόγο, η Παναγία Γουρλωμάτα και ο Aγιος Γεώργιος στο Δρυμώνα, οι Άγιοι Απόστολοι στην Καμάρα, η Αγία Τριάδα στο Κάστρο, ο Άγιος Σπυρίδων στη Μερικιά και ο Aγιος Γεώργιος στο Παρθένι, διασώζουν ζωγραφικό διάκοσμο από τις αρχές του 13ου έως τον 18ο αιώνα.

Στα 1314 οι Ιππότες του Τάγματος του Αγίου Ιωάννη καταλαμβάνουν το νησί. Η Λέρος, μαζί με την Κάλυμνο και τη Νίσυρο, ανήκουν στη διοικητική μονάδα της Κω, υπό τη διοίκηση ενός ενοικιαστή Ιππότη. Ο πλέον γνωστός διοικητής, ο οποίος συνέδεσε κατά καιρούς το όνομά του και με τη Λέρο, ήταν ο ενετικής καταγωγής Fantino Quirini (1431-1453). Ο Nicolas de Martoni αναφέρει στα τέλη του 14ου αιώνα, ότι το νησί ήταν κατοικημένο και υπαγόταν διοικητικά στην Κω. Εκτενέστερος λόγος για το οχυρότατο φρούριο του νησιού (Κάστρο του Παντελίου) και την ευφορία της γης, γίνεται στις αρχές του 15ου αιώνα από τον Φλωρεντίνο ιερέα Cristoforo Buondelmonti. Από τα τέλη του 15ου αιώνα και εξής αναφορές στη Λέρο βρίσκουμε στα ιζολάρια, δηλαδή τους ναυτικούς οδηγούς.

Από τα μέσα του 15ου έως τις αρχές του 16ου αιώνα, η Λέρος δέχθηκε επιθέσεις από Τούρκους πειρατές. Οι ιππότες προχώρησαν σε επισκευές των τειχών και στην ανέγερση του εξωτερικού περιβόλου του Κάστρου του Παντελίου, προκειμένου να εκσυγχρονιστεί η άμυνα του νησιού,  σύμφωνα με την καθιέρωση της χρήσης πυροβόλων όπλων. Στο εσωτερικό του κάστρου υπάρχουν πέντε συνολικά εκκλησίες. Αυτή της Αγίας Τριάδας, που τοιχογραφήθηκε το 15ο αιώνα, πιθανόν ανήκει στους μεσοβυζαντινούς χρόνους. Οι άλλες τρεις κτίστηκαν κατά τη διάρκεια της Ιπποτοκρατίας, ενώ στον 17ο αιώνα οικοδομήθηκε ο σημερινός ναός της Παναγίας του Κάστρου.

Τοπικές Εορτές και πανήγυροι στη Λέρο:

• Παναγία του Κάστρου, 15 και 23 Αυγούστου.
• Όσιος Ιωνάς ο Λέριος, 28 Φεβρουαρίου.
• Ενσωμάτωση Δωδεκανήσων, 7 Μαρτίου.
• Άγιοι Τεσσαράκοντα Μάρτυρες, 9 Μαρτίου.
• Ευαγγελισμός της Θεοτόκου – Εθνική Εορτή, 25 Μαρτίου.
• Απρίλιος-Μάϊος, Μεγαλοβδόμαδο και Πάσχα.
• Άγιος Ισίδωρος, 14 Μαῒου.
• Άγιος Παΐσιος Παναγής Μπασιάς, 7 Ιουνίου.
• Άγιος Πέτρος, 29 Ιουνίου.
• Άγιοι Ανάργυροι Τεμενίων, 1^η Ιουλίου.
• Αγία Κυριακή, 7 Ιουλίου.
• Άγιος Κήρυκος, 15 Ιουλίου.
• Αγία Μαρίνα, 17 Ιουλίου.
• Αγία Παρασκευή, 26 Ιουλίου.
• Άγιος Παντελεήμων, 27 Ιουλίου.
• Οσία Ειρήνη Χρυσοβαλάντου, 28 Ιουλίου.
• Σωτήρος Χριστού, 6 Αυγούστου.
• Άγιος Φανούριος, 27 Αυγούστου.
• Άγιος Ιωάννης Λακκίου (δεξαμενή), 29 Αυγούστου.
• Παναγία Μονή, 8 Σεπτεμβρίου.
• Τιμίου Σταυρού, 14 Σεπτεμβρίου.
• Μετάσταση Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, 26 Σεπτεμβρίου.
• Αγίας Ματρώνης (Αγία Κιουρά), 22 Οκτωβρίου.
• Άγιος Νικόλαος, 6 Δεκεμβρίου.
• Αγίας Αναστασίας Φαρμακολυτρίας, 22 Δεκεμβρίου.

Εκκλησιαστικά ιστορικά μνημεία Λέρου (Ι.Ναοί, μουσεία, βιβλιοθήκες, συνεδριακά κέντρα, αίθουσες, κλπ):

• Ιερός Ναός Παναγίας Κάστρου, 8ος αιώνας.
• Ιερός Ναός Αγίας Τριάδος, 8ος αιώνας, στο Κάστρο Παντελίου, περιέχων σπαράγματα τοιχογραφιών 9ου αιώνος.
• Ιερός Ναός Αγνώστου Χριστιανού Μάρτυρος, 9ος αιώνας, στο Κάστρο Παντελίου, περιέχων μαρμάρινα οικόσημα Μαγίστρων του τάγματος Ιπποτών Αγίου Ιωάννου και μαρμάρινα μέλη παλαιοχριστιανικών Ναών.
• Ιερός Ναός Αγίας Φωτεινής και Αγίου Χρυσοστόμου, στο Κάστρο Παντελίου.
• Ιερός Ναός Αγίου Ιωάννου Θεολόγου, 10^ος αιώνας, μετόχιον Ιεράς Μονής Πάτμου.
• Παναγία Γουρλομάτα, 14^ος αιώνας, Δρυμώνας.
• Άγιοι Απόστολοι, 14^ος αιώνας, Καμάρα.
• Άγιος Πέτρος, 14^ος αιώνας.
• Άγιος Σπυρίδων, Σχοινώντα, 14^ος αιώνας.
• Προφήτης Ζαχαρίας, 14^ος αιώνας, Μερικιά.
• Άγιος Γεώργιος, 14^ος αιώνας, Παρθένι.