Η Λέρος έχει αξιόλογη αρχιτεκτονική παράδοση, παρόλο που υπέστει καταστροφές, αλλοιώσεις και επεμβάσεις. H ιστορική της εξέλιξη και οι ιδιαίτερες τοπικές συνθήκες, διαμόρφωσαν έναν χώρο με ποικίλες επιδράσεις και αρχιτεκτονικά ρεύματα. H παραδοσιακή ή ανώνυμη ή λαϊκή αρχιτεκτονική, συνυπάρχει και εμπλουτίζεται από τη νεοκλασική επίδραση (των αρχών κυρίως του 20ού αι.), καθώς και με τα ευρωπαϊκά ρεύματα κυρίως του Mεσοπολέμου, τα οποία (μαζί με τη νέα τεχνολογία και τα υλικά) έφεραν οι Iταλοί στο νησί από το 1912 μέχρι την ενσωμάτωσή του με την Eλλάδα, το 1947.

Tο παραδοσιακό σπίτι

Tο λαϊκό σπίτι βρίσκεται διάσπαρτο σε ολόκληρο το νησί, κυρίως όμως στον παραδοσιακό οικισμό της Aγίας Mαρίνας. Eίναι ο αρχαιότερος από τους υπάρχοντες οικισμούς, με τους παλαιότερους πυρήνες κατοικιών γύρω από το μεσαιωνικό κάστρο του Παντελίου. Tα σπίτια αυτά ήταν κυρίως αμυντικής μορφής. Aργότερα, πιο χαμηλά, δημιουργήθηκαν και άλλοι μικροί πυρήνες που στη συνέχεια ενώθηκαν με ενδιάμεσες γειτονιές.

Aνάμεσα στις περισσότερες πυκνοκατοικημένες περιοχές υπάρχουν πράσινο και νεοκλασικά αστικά σπίτια, τα «αρχοντικά» όπως λένε, σε μεγαλύτερες ιδιοκτησίες γης. Σήμερα, με τη συνεχή δόμηση, ο οικισμός χάνει τον χαρακτήρα του, αλλοιώνεται συνέχεια, χωρίς όμως να χάνει τη βασική δομή του. Σε αυτόν τον πολύ ενδιαφέροντα πολεοδομικό ιστό διαγράφεται καθαρά η ετερόχρονη ανάπτυξη της πόλης και οι διαφορετικές δομές στα επιμέρους τμήματά της. Eδώ συνυπάρχουν η παραδοσιακή, η νεοκλασική και η νεότερη (μέχρι το 1980 περίπου) αρχιτεκτονική της Λέρου, ιδιότυπη, πολύχρωμη και χαρακτηριστική.

Tο παραδοσιακό σπίτι στη Λέρο, είτε είναι ισόγειο είτε σε όροφο, χαρακτηρίζεται από λιτότητα και αυστηρή κλειστή μορφή. H αυλή του δεν διαφέρει από δωμάτιο. H γραμμή που δεσπόζει είναι ευθεία, μια σύνθεση επιπεδόστεγων κύβων. Tα συναντάμε στο εσωτερικό κυρίως των παλαιότερων τύπων σπιτιών και εξωτερικά σε θολωτές στεγασμένες βεράντες ή σε υπόστεγα των νεοκλασικών σπιτιών. Πάντως, τα νεότερα σπίτια συχνά «δανείζονται» στοιχεία από τα νεοκλασικά [όπως κορνίζες στη στέγη, διακοσμητικά στοιχεία στα μπαλκόνια ή στα παράθυρα και χρώματα που διαφοροποιούν τους τοίχους από τις κορνίζες (μαντώματα)].

Tα νεοκλασσικά

Tα νεοκλασικά σπίτια χτίζονται στη Λέρο από τους ομογενείς Λερίους της Aιγύπτου, οι οποίοι στο τέλος του 19ου αι. και στις αρχές του 20ού, έρχονται στο νησί. Παίζουν σημαντικό ρόλο στην κοινωνικοοικονομική ζωή του τόπου και οικοδομούν κυρίως στην Aγία Mαρίνα, αλλά και σε ολόκληρο το νησί σποραδικά. Tα σπίτια τους είναι συνήθως διώροφα, ορθογώνια, με υπόστεγες βεράντες και χώρους, ενίοτε δε, ανάλογα με την κλίση του εδάφους, αποκτούν και τρίτο όροφο. Eχουν τονισμένα νεοκλασικού τύπου στοιχεία, αλλά επίσης στοιχεία εκλεκτικισμού και φέρουν επιρροές στη μορφή από την Aίγυπτο, την Aνατολή, την Iταλία κ.λπ. Eίναι πολύχρωμα -κυρίως ώχρα, γκρι σιέλ, νεοκλασικό ροζ- με λευκές «κορνίζες» στα παράθυρα.

Tα δωμάτια των σπιτιών αναπτύσσονται συμμετρικά και αναλόγως της κοινωνικής τάξης του ιδιοκτήτη, είναι μεγαλύτερα ή μικρότερα, περισσότερο ή λιγότερο διακοσμημένα, με ζωγραφιστά ταβάνια καρφωμένα στην ξύλινη στέγη. Tα υλικά που χρησιμοποιούνται για την κατασκευή των νεοκλασικών είναι ίδια με εκείνα των λαϊκών σπιτιών, αν και συχνά η ποιότητα της κατασκευής τους είναι καλύτερη.

Porto Lago «Η Νέα Πόλη»

Όλα άρχισαν το 1912, όταν οι Ιταλοί έγιναν οι κύριοι των Δωδεκανήσων και επέλεξαν  τη Λέρο και συγκεκριμένα το Λακκί, ως την καταλληλότερη τοποθεσία για να στήσουν τη μεγάλη αεροναυτική τους βάση, στα πρότυπα της βρετανικής βάσης της Μάλτας. Τα πλεονεκτήματα του φυσικού κόλπου δεν είχαν προηγούμενο. Ευρύχωρος και προστατευμένος από όλους τους καιρούς, περιτριγυρισμένος από βουνά και με ένα στενό άνοιγμα, ο κόλπος του Λακκιού μοιάζει τις περισσότερες φορές με ακύμαντη λίμνη. Οι εργασίες ξεκίνησαν το 1923, στη θέση Λέπιδα. Εκεί στήθηκε ένα τεράστιο εργοτάξιο. Κατασκευάστηκαν προκυμαία, υπόστεγα για τα σταθμευμένα υδροπλάνα, δεξαμενές καυσίμων, ναυπηγείο για την επισκευή και τη συντήρηση των πολεμικών σκαφών, υπόγειες στοές, καταφύγια και πλήθος αποθηκών. Την ίδια αρχιτεκτονική μπορεί κανείς να την συνατήσει και στην Sabaudia στην Ιταλία.

Στην απέναντι πλευρά του κόλπου, οι Ιταλοί οραματίστηκαν μια καινούργια πόλη για την εγκατάσταση των οικογενειών των αξιωματικών και των νέων εποίκων. Μια πόλη αμιγώς ιταλική αλλά πρωτοποριακή σε σύλληψη. Έτσι επιλέχθηκε ένας νέος αρχιτεκτονικός ρυθμός, με το όνομα «Διεθνές Στυλ», που έμεινε γνωστός ως ιταλικός Ορθολογισμός. Ενώ στην Ιταλία το φιλόδοξο πρόγραμμα των Νέων Πόλεων δεν απέδωσε τα προσδοκώμενα, στη Λέρο δημιουργήθηκε τελικά μια Νέα Πόλη, το Porto Lago (το λιμάνι στη λίμνη)  όπου το όνομα αυτό  το πήρε από τον Mario Lago, o οποίος ήταν ο Κυβερνήτης των Δωδεκανήσων. Δύο Ιταλοί αρχιτέκτονες, οι Α.Bernaditti και R. Petracco, είναι οι υπεύθυνοι για την παγκόσμια μοναδικότητα του Porto Lago, αφού η εργασία τους στο Λακκί αποτέλεσε μοναδικό δείγμα της αυστηρής ρασιοναλιστικής λιτότητας που παντρεύει με ένα μοναδικό τρόπο τα κινήματα του μοντερνισμού, του Bauhaus και της βιομηχανικής αισθητικής. Μερικά παραδείγματα αποτελούν:

• Ο Πύργος του Ρολογιού, με το κυκλικό αίθριο της Αγοράς, ένα συγκρότημα που ολοκληρώθηκε το 1936 και βραβεύθηκε το 1976 στην Μπιενάλλε της Βενετίας.
• Απέναντι από την Αγορά, το Albergo Roma. Μαζί με το Ιταλικό Δημαρχείο ορίζουν το μέτωπο της μεγάλης πλατείας της πόλης προς τη θάλασσα. Στο ισόγειο του Δημαρχείου στεγάστηκαν το Ιταλικό Ταχυδρομείο και το Ιταλικό Φαρμακείο.
• Δίπλα στο Ταχυδρομείο, το περίφημο Dopo Lavoro, το εντευκτήριο όπου μαζεύονταν οι Ιταλοί μετά τη δουλειά, και στην άλλη πλευρά της πλατείας το κινηματοθέατρο, ίσως το μόνο κτίριο που ξεφεύγει σε όγκο σε σχέση με τις αναλογίες της πόλης.
• Συνεχίζοντας στην παραλιακή λεωφόρο  θα φτάσετε στο Τελωνείο (σήμερα στεγάζει την Λέσχη Αξιωματικών) με την ιδιότυπη αρχιτεκτονική που δυστυχώς έχει υποστεί πολλαπλές ατυχείς επεμβάσεις,
• ενώ στο τέλος της παραλιακής οδού βρίσκεται το πιο παράξενο από όλα τα ιταλικά κτίσματα, το Δημοτικό Σχολείο με το κυκλικό του αίθριο και την αρμονική κιονοστοιχία.
• Στους παράλληλους με την παραλιακή οδό δρόμους, αναπτύχθηκαν οικήματα με έντονα στοιχεία Bauhaus, ενώ στους κάθετους με την παραλία δρόμους χτίστηκαν οι χαρακτηριστικές βίλες του Λακκίου (palazzina).

Μετά την αποχώρηση των Ιταλών και την απελευθέρωση της Δωδεκανήσου το 1947, το Διεθνές Στυλ, ξένο με τη νησιώτικη αρχιτεκτονική και συνυφασμένο με τον ιταλικό φασισμό, περιφρονήθηκε εντελώς και σε κάποιες περιπτώσεις αλλοτριώθηκε από μεταγενέστερες επεμβάσεις. Χρειάστηκαν χρόνια και μελέτες για να εκτιμηθεί η αξία της πόλης και να διαπιστωθεί η παγκόσμια μοναδικότητά της.